Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΕΙ ΑΠΟ ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗ
- Ημερομηνία: Σάββατο, 20/01/2018 10:37
Δεν μιλά τη γλώσσα μας ο πολιτισμός. Για την ακρίβεια δεν μιλά καθόλου. Είτε υπάρχει, είτε δεν υπάρχει. Δεν διαπραγματεύεται. Κι αν λείπει κάτι εδώ και σήμερα δεν είναι το χρήμα, είναι ο χώρος για την ποίηση, ο χώρος που δίνει οξυγόνο σε κάθε πολιτισμό. Η ποίηση μπορεί να περιέχεται στο ποίημα, στη συναυλία, στο θέατρο, στον κινηματογράφο, να κατοικεί στον καλλιτέχνη, στον θεατή, στον κριτικό, στον υπουργό πολιτισμού. Μπορεί όμως και να παραμένει εξόριστη, ξένη και απούσα, όπως εδώ και σήμερα συμβαίνει.
Δεν έχει ανάγκη από υπερασπιστές ο πολιτισμός. Ιδιαίτερα αν μιλάμε για το θέατρο. Το θέατρο, όπως ο τρελός στα έργα του Shakespeare, βγάζει τη γλώσσα σε όλες τις εξουσίες. Ακριβώς γι' αυτό όλες οι εξουσίες, οικονομικές και πολιτικές, το προσεταιρίζονται - όπως και τον τρελό - ενσωματώνοντας και αφομοιώνοντας κάθε απόπειρα πρωτοπορίας, δηλαδή κάθε πιθανότητα ακύρωσής τους, κάθε πιθανότητα «ατυχήματος», στο πλαίσιο του οποίου μία θεατρική δράση θα κλονίσει την ισχύ τους. Το παιχνίδι αυτό κρατά αιώνες. Τελικά φαίνεται ότι η πιο αυτόνομη τέχνη είναι η γραφή. Δεν χρειάζεται καμιά κρατική επιχορήγηση. Ίσως γι' αυτό μπορεί, όταν το θέλει, να παραμένει πραγματικά επικίνδυνη και ακηδεμόνευτη. Το θέατρο όμως χρειάζεται χρήματα, χρειάζεται κρατική επένδυση, όπως τα νοσοκομεία.
Ούτε ψύλλος στον κόρφο μιας αριστερής κυβέρνησης λοιπόν, η οποία σε συνθήκες οικονομικής χρεωκοπίας καλείται να διαχειριστεί τα ζητήματα των σχέσεων πολιτικής εξουσίας και τέχνης! Πώς να διαχειριστείς όμως το αξίωμα της παράδοσης του ανθρωπισμού, που ισχυρίζεται ότι ο πολιτισμός είναι δημόσιο αγαθό όπως το νεράκι και επομένως η πολιτεία υποχρεούται να διασφαλίζει την ανάπτυξή του, όταν είσαι χρεοκοπημένος; Πώς να στηρίξεις μια τέτοια επιλογή όταν στην πραγματικότητα ο πληθυσμός της χώρας σου ουσιαστικά ποτέ δεν είχε και δεν έχει πρόσβαση στην τέχνη; Πώς να υποστηρίξεις ένα ευρωπαϊκό κεκτημένο κρατικής μέριμνας για την τέχνη, σε μια Ευρώπη της φτώχειας και της απαξίωσης της δημοκρατίας;
Στην Ελλάδα, η τέχνη του θεάτρου έχει απαξιωθεί ως θεσμός και έχει πάψει να θεωρείται επάγγελμα. Αντιμετωπίζεται ως γραφική εκτροπή. Πολιτισμός και εξουσία, θέατρο και εξουσία λοιπόν, είναι έννοιες αντίθετες και αλληλοαναιρούμενες. Είναι όμως καταδικασμένες να συνυπάρχουν και να αλληλοεξαρτώνται. Το θέατρο, μέσα από τις παραστάσεις, στέλνει σήματα και φωτίζει κατευθύνσεις και δυνατότητες. Κάποιες από τις αναδυόμενες τάσεις στο θέατρο μας συνομιλούν με το παραπάνω προβληματικό και αντιφατικό τοπίο. Δύο συν μία καταγραφές λοιπόν από το καλοκαίρι που πέρασε, αποτυπώνουν βασικές διαδρομές στον ελληνικό θεατρικό χάρτη εν μέσω κρίσης. Το θέατρο δεν είναι νεκρό όπως η πολιτική.
Διαδρομή πρώτη: επιστροφή στην τελετουργία, αναζήτηση της ποίησης, αναψηλάφηση της μεταφυσικής αγωνίας. Τι άλλο είναι η ποίηση παρά η μεταφυσική της καθημερινότητάς μας; Ξανά αντιμέτωποι με το ερώτημα του θανάτου, σε μία περιρρέουσα ατμόσφαιρα οικονομικών, ψυχικών, σωματικών θανάτων, σε ένα τοπίο βιντεοσκοπημένων αποκεφαλισμών. Αυτό συνέβη τον Ιούλιο στην Επίδαυρο. Βράδυ και ξημέρωμα. Μια δοκιμασία πάνω στην έννοια του μέτρου και της ποίησης. Το ατομικό δικαίωμα σε μία άκρως ιδιωτική νέκυια, ένα θεατρικό μεταφυσικό "ατύχημα" μέσα στην προτεσταντική Ευρώπη. Μία εμπειρία που είναι αδύνατον να ταξιδέψει στα ευρωπαϊκά θεατρικά φεστιβάλ. Λόγω χώματος.
Διαδρομή δεύτερη: Στην Αβινιόν, στην Αθήνα, στο Βερολίνο, όπου υπάρχουν πόλεις με ανοιχτές πληγές, περνάμε από την παράσταση στο project. Μία νέα τάση στην τέχνη του θεάτρου: δεν συμβαίνει τίποτα επί σκηνής. Η σκηνή είτε δεν υφίσταται καθώς διαχέεται παντού, είτε έχει πάψει να είναι χώρος όπου κάτι συντελείται. Όλα έχουν συντελεστεί ή συμβαίνουν κάπου αλλού και η σκηνή είναι εννοιολογική συνθήκη σχολιασμού. Το νόημα παράγεται ως συνειρμική σύνθεση, ως αποτέλεσμα παρατήρησης, τελικά η ίδια η παρατήρηση είναι νόημα. Εν αμφιβόλω τίθεται επίσης η διάκριση ανάμεσα στον ιδιωτικό και το δημόσιο χώρο. Ο θεσμός του θεάτρου επισκέπτεται τον ιδιωτικό χώρο. Η παρατήρηση του ιδιωτικού χώρου είναι το συμβάν. Αποκλείοντας έτσι το ατύχημα το οποιο έχει ήδη συμβεί πριν την παράσταση. Συνέβη στην Αθήνα. Σε μετανάστες, αποκλεισμένους και άστεγους.
Η τρίτη διαδρομή είναι διαδρομή απουσίας. Αναζήτηση ενός ίχνους, μιας αύρας: της χαμένης αγωνίας του σκηνοθέτη και του ηθοποιού. Η αύρα του Λευτέρη Βογιατζή, δύο χρόνια μετά την απώλεια παραμένει εξαιρετικά ισχυρή, θυμίζοντας τα αυτονόητα: τη μαγεία, το βάσανο και την αφάνταστη δυσκολία της προφορικότητας στο θεατρικό λόγο. Ο Βογιατζής απέφευγε τόσο τον ουδέτερο, άνευρο και μηχανιστικό χειρισμό της λέξης, όσο και το αντίθετό του, τη θεατρική καλλιέπεια. Αυτό που αναζήτησε είναι ο εσωτερικός μηχανισμός που καθιστά τη λέξη ένα εύθραυστο εργαλείο της προφορικότητας. Διερεύνησε τρόπους και τεχνικές ώστε να αναπαραχθεί στην πρόβα η αβεβαιότητα και η ρωγμή του προφορικού λόγου ενώ παράλληλα απαιτούσε από τον ηθοποιό κάτι εξαιρετικά παράδοξο: να έχει απόλυτο έλεγχο ή τουλάχιστον συνείδηση αυτής της αβεβαιότητας. Την αγωνία της προφορικότητας, όταν δεν γνωρίζουμε ποια ακριβώς λέξη πρόκειται να χρησιμοποιήσουμε ή διστάζουμε στην οριστικοποίηση των σημείων στίξης, Η αγωνία αυτή σήμερα έχει εξαφανιστεί ή φαντάζει αδιανόητη πολυτέλεια. Όχι μόνον για τον ηθοποιό αλλά για όποιον διατυπώνει δημόσιο λόγο σε δημόσιους χώρους και συναθροίσεις.
Οι τρεις διαδρομές που περιέγραψα, αφήνουν ως παρακαταθήκη κάποιες αφηρημένες αλλά εξόχως συγκεκριμένες έννοιες: ποίηση, τελετουργία, μεταφυσική, αγωνία, δισταγμός, ατύχημα. Αυτές οι έξι λέξεις σημαίνουν για μένα τον θεατρικό πολιτισμό.
Για το τέλος, προσγείωση στην πραγματικότητα. Εδώ, όπου το θέατρο, ως επάγγελμα, έχει πεθάνει. Εδώ, όπου για πολλές δεκαετίες, με ηθικό και φυσικό αυτουργό το - ημιμαθές έως αστοιχείωτο - κυβερνών πολιτικό προσωπικό, η απαξίωση του πολιτισμού ως κοινωνικού αγαθού έχει εδραιωθεί ως κάτι αυτονόητο, σε εκατομμύρια συνειδήσεις. Εδώ, όπου δεν περισσεύει κρατικό χρήμα για το θέατρο. Εμείς οι καλλιτέχνες του θεάτρου ονειρευόμαστε το αυτονόητο: σε οποιαδήποτε κυβέρνηση, αλλά ιδίως σε μία αριστερή κυβέρνηση, θέλουμε ο υπουργός πολιτισμού, όχι να εκπροσωπεί την κυβέρνηση αλλά αντίθετα, να είναι ενοχλητικός. Να παίζει το ρόλο του "τρελού του χωριού" και να τσακώνεται καθημερινά με τον πρωθυπουργό και τους συναδέλφους του ζητώντας φορτικά και διαρκώς περισσότερα χρήματα για το "άχρηστο" χαρτοφυλάκιό του. Κι αν η απάντηση είναι ότι χρήματα δεν υπάρχουν, ιδού - ενδεικτικά και μόνο - μερικές πρακτικές λύσεις χωρίς δημοσιονομικό κόστος αλλά με αριστερό πρόσημο:
1. Τέλος στις ευνοϊκές δανειοδοτήσεις ιδιωτικών επιχειρηματικών κολοσσών που εμπορεύονται τον πολιτισμό. Τα χρήματα που θα εξοικονομηθούν να αξιοποιηθούν για θεατρικές επιχορηγήσεις. Όχι απλώς φτάνουν αλλά και περισσεύουν.
2. Τέλος στις επιχορηγήσεις και τις φορο-ελαφρύνσεις ποδοσφαιρικών ανώνυμων εταιρειών. Τα χρήματα που θα εξοικονομηθούν να αξιοποιηθούν για τη θεατρική παιδεία αναβαθμίζοντας ουσιαστικά τα θεατρικά πανεπιστημιακά τμήματα και τις κρατικές δραματικές σχολές.
3. Διαρκής συνεργασία και κοινές δράσεις του Υπουργείου Παιδείας με το Υπουργείο Πολιτισμού (σε άλλες χώρες είναι συγχωνευμένα σε ένα υπουργείο, και ορθώς). Μία πρώτη τέτοια δράση θα μπορούσε να αφορά στην επανεξέταση του τρόπου εισαγωγής και τις σχετικές εξετάσεις, στα καλλιτεχνικά Τμήματα ΑΕΙ και κυρίως στα Τμήματα Θεάτρου και Κινηματογράφου όπου δεν προβλέπεται εξέταση σε ειδικά μαθήματα για την εισαγωγή, επειδή, λέει, αυτά δεν διδάσκονται στη μέση εκπαίδευση. Κι έτσι στα πανεπιστήμια προσπαθούμε να εκπαιδεύσουμε σκηνοθέτες, ηθοποιούς, σκηνογράφους, κριτικούς θεάτρου, παλεύοντας με τυχαίο δείγμα του πληθυσμού, και όχι με φοιτητές που έχουν επιτύχει σε σχετικό ειδικό μάθημα.
4. Κίνητρα και διευκολύνσεις στις θεατρικές αστικές μη κερδοσκοπικές εταιρείες για την διευκόλυνση της πρόσβασης στα κονδύλια του ΕΣΠΑ. Το σημερινό πλαίσιο ευνοεί σκανδαλωδώς τις μεγάλες εταιρείες παραγωγής.
5. Αξιοποίηση κονδυλίων του ΕΣΠΑ για την επαναλειτουργία του Θεατρικού Μουσείου.
6. Χορήγηση άδειας πλανόδιου καλλιτέχνη σε άστεγες θεατρικές ομάδες, με δικαίωμα υπαίθριων παραστάσεων το καλοκαίρι σε δημόσιους χώρους, και εισπράξεις χωρίς παραστατικά.
7. Αυτόματη ενίσχυση από πόρους του Υπουργείου Τουρισμού ή του Υπουργείου Εξωτερικών σε αστικές μη κερδοσκοπικές θεατρικές εταιρείες οι οποίες προσκαλούνται για παραστάσεις από φορείς του εξωτερικού.
Θα γίνει άραγε κάποτε κάτι από τα παραπάνω; Ή άλλα, που δεν μπορούμε να φανταστούμε; Ποιος ξέρει…
Ας ελπίσουμε ότι στην περίπτωσή μας, οι στίχοι του Ελύτη αστοχούν:
"Συμβιβάστηκε με την πικρία ο κόσμος
Διάττοντα ψεύδη αφήσανε τα χείλια.."
Ο Γιάννης Λεοντάρης εργάζεται εδώ και δύο χρόνια πάνω στο θεατρικό έργο του Ιβαν Βιριπάεφ «Danse Delhi». Ελπίζει να παρουσιαστεί στο τέλος αυτής της σεζόν. Επίσης πεξεργάζεται μία εντελώς ανορθόδοξη performance, σε συνεργασία με τον Θέμη Πάνου, βασισμένη σε ένα βίντεο-ντοκουμέντο από την ημέρα της ονομαστικής εορτής ενός βουλευτή της περιφέρειας. Τέλος συνεργάζεται με την Ελίτα Κουνάδη και τον Παντελή Δεντάκη για τη συγγραφή του θεατρικού έργου «MATAROA: η διάτρητη μνήμη».