ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΔΡΑΜΑ: ΟΤΑΝ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ
- Ημερομηνία: Τρίτη, 30/04/2019 16:22
Το θέατρο από τα αρχαία χρόνια του ήταν συνδεδεμένο με τη θρησκευτική λατρεία και την τελετουργία. Λανθασμένα θεωρείται ότι ο χριστιανισμός απαγόρευσε το θέατρο ως παγανιστικό κατάλοιπο, μιας και η θρησκευτική παράδοση αποτέλεσε υλικό για τα γνωστά «Μυστήρια» που έκαναν την εμφάνισή τους το Μεσαίωνα και μάλιστα ξεπήδησαν μέσα από τους κόλπους τη Εκκλησίας. Η ζωή και τα Πάθη του Χριστού, των αγίων, καθώς και ιστορίες από τη Βίβλο έγιναν τα πρώτα θεάματα που οργάνωναν οι ίδιοι οι κληρικοί. Αργότερα και οι πολίτες ανέλαβαν ενεργό ρόλο στην αναπαράσταση των Μυστηρίων που πήραν λαϊκό χαρακτήρα και σύμφωνα με τις πηγές υπήρξαν ιδιαίτερα εντυπωσιακά και ευφάνταστα. Αξίζει βέβαια να σημειωθεί ότι η ίδια Θεία λειτουργία και δη της Μεγάλης Εβδομάδας έχει έντονα θεατρικά στοιχεία. Η αναπαράσταση και η περιφορά του επιταφίου, η Σταύρωση, το «Άρατε πύλας», που εκφωνεί ο ιερέας μοιάζουν με μικρά θεατρικά μονόπρακτα.
Τον 10ο αιώνα η καλόγρια Χροσβίτα ή Ροσβίτα, από το Γκαντερσχάϊµ της Σαξονίας, µε υπόδειγµα τον Τερέντιο δραµατοποιεί βίους αγίων παίρνοντας τις υποθέσεις από τα συναξάρια. ∆εν γνωρίζουµε όµως αν υπολόγιζε στην σκηνική τους παρουσίαση. Τον ίδιο αιώνα έχουµε το έργο «∆ουλκίτιος» για το µαρτύριο που περνούν τρεις χριστιανές. Στις πρώτες χριστιανικές γιορτές υπήρχαν οι «τρόποι» (τραγουδιστικά κοµµάτια). Ιδιαίτερα ο «τρόπος του Πάσχα», ήταν ένα µικρό τετράστιχο δράµα µέσα στη λειτουργία. Ένας ιερέας, που συµβόλιζε τον άγγελο, στεκόταν πάνω στον άδειο τάφο και ρωτούσε «Ποιον ζητάτε;» τρεις άλλους ιερείς που πήγαιναν εκεί συµβολίζοντας τις τρεις Μαρίες. Η απάντησή τους ήταν: «Τον Ιησού, τον Ναζωραίο, τον εσταυρωµένο». Τότε ο πρώτος ιερέας τις πληροφορούσε ότι αναστήθηκε και όλοι οι ιερείς οδηγούσαν τους πιστούς σε χαρµόσυνο πασχαλινό ύµνο. Ο διάλογος µικρός, αλλά ο τόπος που είναι ο τάφος και τα λόγια που δείχνουν τους ρόλους που ερµήνευαν οι ιερείς, αποτελούν απαρχή του δραµατικού έργου. Σ’ αυτό το µικρό έργο αρχίζουν να προστίθενται κι άλλα επεισόδια όπως µε τη Μαρία Μαγδαληνή που της παρουσιάζεται ο Χριστός ή οι απόστολοι Πέτρος και Ιωάννης. Μεγάλο µέρος της Εκκλησίας, αρχίζει να χρησιµοποιείται σαν σκηνικό.
Πιθανή αιτία που το Λειτουργικό ∆ράµα εισέβαλε στις λειτουργίες είναι η πιο ζωντανή παρουσίαση στους πιστούς της χριστιανικής ιστορίας. Λειτουργικά έργα υπήρξαν σε όλη την Ευρώπη: στην Αγγλία τα mystery plays, στη Γαλλία τα mystéres, στην Ιταλία τα sacre rappresentazioni, στην Ισπανία τα autos sacramentales, κ.ά. Οι σκηνές γραφόνταν στα Λατινικά την παγκόσµια γλώσσα του Χριστιανισµού και κατάφερναν έτσι να κατηχήσουν θρησκευτικά ένα µεγάλο ποσοστό αναλφάβητων.
Kατά τη Βυζαντινή περίοδο, αναπτύχθηκε το λεγόμενο «Θρησκευτικό θέατρο» ή «Λόγιο Θρησκευτικό δράμα», με θεματολογία παρμένη από την Παλαιά και Καινή διαθήκη (κυρίως τ' απόκρυφα Ευαγγέλια).Τα έργα αυτά, είτε συνδυάζουν αφήγηση και διάλογο είτε έχουν «δραματική» φόρμα, παίχτηκαν ή προορίζονταν για να παιχτούν επί σκηνής.
Τις ρίζες του θρησκευτικού θεάτρου θα τις αναζητήσουμε στον 4ο αιώνα μ.Χ., όταν ο επίσκοπος Πατάρων Μεθόδιος έγραψε το «Συμπόσιον των δέκα παρθένων». Στο έργο αυτό, που διαδραματίζεται στον κήπο τήη Αρετής, δέκα παρθένες εγκωμιάζουν την παρθενία και στο τέλος όλες μαζί αναπέμπουν ύμνο προς τον Θεό. Τον 5ο αιώνα π.Χ., o Σελευκείας Βασίλειος γράφει ένα δράμα με θέμα τη ζωή του οσιομάρτυρος Θέκλη. Μετά, ο Δαμασκηνός δραματοποιεί την Σωσάννα και ο Στέφανος ο Σαββαϊτης το θάνατο του Χριστού.
Ο αιρετικός Άρειος έγραψε το θεατρικό έργο «Θάλεια» (320 μ.Χ.), Στον Γρηγόριο Nαζιαvζηvό, αποδόθηκε το δραματικό έργο «Χριστός πάσχων», που χρονολογείται είτε στον 4ο και 5ο είτε στον 11ο και 12ο αιώνα, αποτελείται από 2.610 12σύλλαβους, συρραφή στίχων από αρχαίες τραγωδίες και εκκλησιαστικά κείμενα, τεχνική που ονομάζεται «κέντρων».
Τα «δραματικά» κείμενα είναι γραμμένα σε διαλογική μορφή. Τα γεγονότα παριστάνονταν όπως περιγράφονται στα Ευαγγέλια. Οι ηθοποιοί απέδιδαν το διαλογικό μέρος. Από τις βυζαντινές θρησκευτικές παραστάσεις, τη μεγαλύτερη διάδοση είχε εκείνη του Νιπτήρος, που την ζωγράφιζαν στον νάρθηκα των ναών και γινόταν την Μεγάλη Παρασκευή. Η παράσταση αυτή είχε διατηρηθεί ως τελευταία στην Ζάκυνθο και στην Μάδυτο και παλαιότερα στην Καππαδοκία. Σήμερα γίνεται ακόμη στο Ιερό νησί της Πάτμου και στα Ιεροσόλυμα. Στην Πάτμο, ο ηγούμενος πλένει τα πόδια δώδεκα μοναχών και στα Ιεροσόλυμα ο πατριάρχης τα πόδια δώδεκα αρχιμανδριτών.
Ο Μιχαήλ Α' ο Κηρουλάριος, πατριάρχης από το 1043, αναπαριστούσε στην Αγιά Σοφιά με ηθοποιούς, την γέννηση και την βάπτιση του Χριστού, δίνοντας λαβή για σχόλια επικριτικά εις βάρος του. Η αναπαράσταση του μαρτυρίου των "Τριών παίδων εν καμίνω", ήταν ένα δρώμενο που τελούνταν κατά την προ της γεννήσεως του Χριστού εβδομάδα στην Αγιά Σοφιά. Ο επίσκοπος Liutprand που επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη το 968 αναφέρεται σε σκηνικά παιχνίδια στην Ανάληψη του Προφήτη Ηλία.
Από διάφορες πηγές, ιδίως από χρονογράφους, πληροφορούμαστε ότι η τελετή του Νιπτήρος γινόταν και στα ανάκτορα, και μάλιστα στο βασιλικό θάλαμο, όπου ο αυτοκράτωρ έπλενε τα πόδια δώδεκα πτωχών, ενώ απαγγελλόταν από το Ευαγγέλιο η περικοπή «Και ήρξατο νίπτειν τους πόδας των μαθητών». Μετά την τελετή, ο αυτοκράτωρ έδινε στους πτωχούς νομίσματα σε ανάμνηση των τριάκοντα αργυρίων, αμοιβή που πήρε για την προδοσία ο Ιούδας. Η λεπτομέρεια αυτή έχει ως σήμερα διατηρηθεί στην τελετή της Πάτμου.
Με την πάροδο του χρόνου, το θεατρικό αυτό είδος που ονομάζουμε θρησκευτικό θέατρο, ξεφεύγει περισσότερο από τον κλήρο. Γράφεται σε κατανοητή γλώσσα και ερμηνεύεται από ηθοποιούς και απλούς ανθρώπους. Καθώς θα χαλαρώνει ο ασφυκτικός κλοιός της εκκλησίας, οι συγγραφείς απομακρύνονται με τον καιρό από το θρησκευτικό δράμα και επεξεργάζονται πιο ελεύθερα θέματα. Στην Κρήτη, με την επίδραση των Βενετών και της Αναγέννησης θα αναπτυχθεί το θέατρο, που θα φθάσει στην ακμή του με τον «Ερωτόκριτο» και τα άλλα αριστουργήματα του Κρητικού Θεάτρου.